جواد فیاض/ تورینوفا

حوزه گردشگری نجومی یکی از شاخه‌های نوین و جذاب گردشگری است که در سال‌های اخیر در بسیاری از کشورها مورد توجه قرار گرفته است. ایران به دلیل داشتن آسمان‌های بکر و مناطق کویری و بیابانی بی‌نظیر، یکی از بهترین مقاصد برای توسعه این نوع گردشگری محسوب می‌شود. گردشگری نجومی با هدف اصلی خود یعنی ترویج علم نجوم، هم می‌تواند آسمان زیبای شب را به نمایش بگذارد و هم باعث توسعه زیرساخت‌های این مناطق شود. به‌ویژه مناطق کویری و بیابانی ایران، با ظرفیت‌های طبیعی و بومی منحصربه‌فرد خود، می‌توانند بستری مناسب برای توسعه پایدار گردشگری باشند. در این راستا، گردشگری نجومی می‌تواند به عنوان عاملی موثر برای رونق اقتصادی و توسعه پایدار این مناطق ایفای نقش کند.

در رسانه خبری تحلیلی نوآوری گردشگری تورینوفا در گفت‌وگویی مفصل با محمدصالح تیمار، فعال حوزه گردشگری نجومی، سردبیر سابق مجله نجوم و سردبیر پادکست ایستگاه فضایی و برنامه اینترنتی «این آسمان شب است» به بررسی چالش‌های موجود در حوزه گردشگری نجومی در ایران می‌پردازیم.

نوآوری به نام ایران

تیمار با اشاره به تجربیات شخصی خود در سفرهای خارجی و تورهای تجربه‌گرایانه کشورهای مختلف مانند ترکیه، سوئیس و اتیوپی اظهار داشت: «در سفرهایم به این کشورها، نوآوری‌های و ابتکارات خاصی ندیدم، اما برخلاف تصور عمومی، ایران در زمینه نوآوری‌های گردشگری دستاوردهای زیادی داشته است.» به گفته او، با وجود محدودیت‌های متعدد، در ایران شاهد ابتکارات جذاب و نوآورانه‌ای هستیم که قابل مقایسه با نمونه‌های بین‌المللی است.

یکی از نمونه‌های این ابتکارات، تورهای تجربه‌گرایانه‌ای است که در دل مناطق کویری و بیابانی ایران برگزار می‌شود. در این تورها، مسافران از مسیرها و مناطقی عبور می‌کنند که حدود یک قرن پیش توسط محققانی مانند آلفونس گابریل و سون هِدین کاوش شده‌اند. تجربه حضور در چنین مناطقی، به‌ویژه برای علاقمندان به تاریخ و علم، احساسی شبیه به کاوشگری را تداعی می‌کند که بسیار لذت‌بخش است. علاوه بر این، تورهای ترکیبی آسمان شب و دیرینه‌شناسی نیز در ایران برگزار می‌شود که مخاطبان با جغرافیای کویر و بیابان، فسیل‌شناسی و زمین‌شناسی آشنا می‌شوند. این تورها از استقبال خوبی، به‌ویژه در جامعه علمی ایران، برخوردار شده‌اند.

نوآوری دور از ایران

استفاده از فناوری‌های نوین مانند واقعیت افزوده (AR) و واقعیت مجازی (VR) در صنعت گردشگری، به‌ویژه در حوزه گردشگری نجومی، در حال افزایش است. در کشورهای اروپایی نیز، این فناوری‌ها به‌صورت گسترده‌ای برای ارائه تجربه‌های منحصر به‌فرد به گردشگران استفاده می‌شوند. به‌عنوان مثال: موزه لوور پاریس اپلیکیشن واقعیت افزوده‌ای را ارائه کرده است که به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد مجموعه‌های هنری را به‌صورت تعاملی کشف کنند. این برنامه اطلاعاتی در مورد آثار هنری ارائه می‌دهد، تورهای مجازی را فراهم می‌کند و حتی به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد با نقاشی‌های معروف سلفی بگیرند. در حوزه گردرشگری نجومی نیز با استفاده از فناوری واقعیت افزوده تجربه‌های مانند ماموریت‌های فضایی یا فرود بر روی ماه را می‌توان شبیه‌سازی کرد. در ایران نیز، با وجود اینکه استفاده از این فناوری‌ها هنوز به‌صورت گسترده‌ای رواج نیافته است، اما پتانسیل‌های زیادی برای بهره‌گیری از آن‌ها در گردشگری نجومی وجود دارد. اما با این حال، به عقیده تیمار، تجربه مستقیم لمس آسمان شب و طبیعت در مناطق بکر، تأثیری به‌مراتب بیشتر از هر فناوری دارد. بنابراین، استفاده از فناوری‌های نوین باید به‌عنوان مکملی برای تجربه‌های واقعی در نظر گرفته شود، نه به‌عنوان جایگزینی برای آن‌ها.

گردشگری سر به هوا

گردشگری نجومی در ایران از اواخر دهه 70 شمسی به شکل جدی آغاز شد. به گفته تیمار، نخستین بار در گشت‌های رصدی مجله نجوم، این نوع گردشگری به صورت گسترده معرفی شد. اما نقطه عطف اصلی در تاریخ گردشگری نجومی ایران به پدیده خورشیدگرفتگی کامل 20 مرداد ۱۳۷۸ برمی‌گردد.از آنجایی که این رویداد که آخرین خورشیدگرفتگی کامل قرن بیستم بود و در آسمان ایران به طور تمام و کمال قابل مشاهده بود، بسیاری از منجمان و عکاسان جهان را به دعوت همکاران ایرانی خود، به ایران کشاند. به این ترتیب، ایران برای اولین بار میزبان گردشگران خارجی در حوزه نجوم شد.

اقامتگاه‌های مناطق کویری و بیابانی و اکوکمپ‌ها نیز در دهه 80 فعالیت‌های رصدی را برای جذب گردشگران داخلی و خارجی به برنامه‌های خود افزودند. این امر تأثیر چشمگیری در توسعه زیرساخت‌های مناطق کویری و بیابانی ایران و رونق گردشگری در این مناطق داشت. هرچند در سال‌های اخیر برخی از برنامه‌های گردشگری نجومی از استانداردهای اولیه خود فاصله گرفته‌اند، اما هنوز هم افرادی با تجربه در این حوزه فعالیت می‌کنند و سعی دارند این نوع گردشگری را در مسیر درست خود نگه دارند.

ضدارزشی به نام تجمل‌گرایی

تیمار در ادامه گفت‌وگو با رسانه خبری تحلیلی نوآوری گردشگری تورینوفا به یکی از مشکلات عمده گردشگری در ایران اشاره کرده و گفت: «برخی از راهنمایان گردشگری با اصول حفاظت از طبیعت آشنا نیستند و این امر در تورهای کویر و طبیعت‌گردی به‌خوبی مشهود است.» پخش موسیقی بلند در دل کویر یا روشن کردن آتش در طبیعت، از جمله رفتارهایی هستند که تأثیر منفی بر محیط‌زیست دارند و حتی در دوره‌های آموزشی معتبر نیز چنین مواردی به‌طور جامع آموزش داده نمی‌شود. متاسفانه شاهد این هستیم که تا تغییر سبک ذائفه و فرهنگ عمومی عامه مردم و ورود افراد سودجو به حوزه گردشگری و برگزاری تورهای طبیعت‌گردی، این دست فعالیت‌ها نه‌تنها ضدارزش تلقی نمی‌شوند بلکه به عنوان یک عامل مثبت تبلیغاتی نیز ارائه می‌شوند.

در سال‌های اخیر به همت برخی افراد متخصص و باتجربه حوزه گردشگری نجومی از جمله تیمار، تلاش‌هایی برای تدوین سرفصل‌های آموزشی و تدریس آن در آموزشگاه‌های معتبر آموزش راهنمایی گردشگری انجام شده است. به گفته تیمار تمامی این سرفصل‌ها صرفا بر مبنای دو اصل اساسی تعریف شده‌اند: اول اینکه یک راهنمای گردشگری نجومی در مقابل برخی سوالاتی که از سوی مخاطبان مطرح می‌شوند، باید توانایی اعتراف به ندانستن را داشته باشد و دوم اینکه در برنامه‌های خاصی از متخصصان حرفه‌ای در بهبود کیفیت سطح علمی تورهای خود کمک بگیرد.

به عقیده تیمار در حال حاضر جامعه گردشگری نجومی ایران با چالشی بسیار جدی و نگران‌کننده مواجه است. این چالش ورود و فعالیت گسترده افرادی است که نه تنها در زمینه علم نجوم دانش و تخصص کافی ندارند، بلکه از اهمیت حفظ طبیعت و محیط زیست نیز غافل هستند. چنین افرادی اغلب با انگیزه‌های صرفاً اقتصادی و با تبلیغات گسترده و پرهیاهو و حتی بدون آنکه شناخت اندکی از این علم یا حتی اصول اولیه گردشگری داشته باشند وارد حوزه گردشگری نجومی می‌شوند. عدم آگاهی این افراد باعث می‌شود که نه تنها نتوانند به نیازها و انتظارات مخاطبان خود پاسخ مناسبی دهند، بلکه با برگزاری برنامه‌های سطحی و کم‌کیفیت، چهره‌ای نامناسب از گردشگری نجومی به جامعه معرفی کنند. این اقدامات ضعیف منجر به بدنامی این شاخه علمی-گردشگری شده و حتی باعث ایجاد بدبینی در میان عموم مردم نسبت به زیبایی‌ها و اهمیت آسمان شب می‌شود.

بدین ترتیب، نه تنها تجربه مطلوب و الهام‌بخش از تماشای آسمان پرستاره نصیب گردشگران نمی‌شود، بلکه محیط طبیعی نیز به دلیل عدم توجه به حفاظت از آن در این برنامه‌ها دچار آسیب می‌گردد. چنین رویکردهای غیراصولی می‌تواند تأثیرات منفی جبران‌ناپذیری بر آینده گردشگری نجومی ایران داشته باشد، چرا که مردم با تجربه‌های ناامیدکننده‌ای از این نوع برنامه‌ها، علاقه خود را به این شاخه خاص از گردشگری از دست خواهند داد. بنابراین، لازم است که مسئولین و متخصصان این حوزه با نظارت بیشتر و دقیق‌تر، جلوی چنین فعالیت‌های غیراستاندارد را بگیرند و به ترویج گردشگری نجومی به شیوه‌ای علمی، پایدار و سازگار با محیط زیست بپردازند. تنها در این صورت است که می‌توان از تخریب این عرصه جذاب و آموزشی جلوگیری کرده و تجربه‌ای لذت‌بخش و آموزنده از نجوم و طبیعت برای علاقه‌مندان ایجاد کرد.

نقل قولی دوستانه و خودمانی از تیمار راجع به برخی تورهای لوکس و تجملاتی:«ما بلد نیستم تو طبیعت میز لاکچری بچینیم از این سر تا اون سر، ما معلم نجوم هستیم.»

توسعه در گرو آفت‌کشی مناطق بکر

مقاصد اصلی تمام برنامه‌های گردشگری نجومی، نقاط بکر و دور از آلودگی نوری و هیاهوی شهرها هستند. به همین دلیل، روستاها از مهم‌ترین و اولین مقاصد برای این نوع گردشگری به شمار می‌آیند. به‌طور طبیعی، وقتی یک روستا به عنوان مقصد گردشگری نجومی شناخته می‌شود، ورود و خروج گردشگران و جریان مالی حاصل از آن می‌تواند به توسعه زیرساخت‌های روستایی کمک کند. با این حال، مسیر رسیدن به این توسعه نیازمند توجه ویژه به اصول و روش‌های مناسب است. راه‌حل مؤثر برای دستیابی به توسعه پایدار در این زیست‌بوم، استفاده از روش‌های اصولی و مبتنی بر گردشگری پایدار است. برگزاری منظم و استاندارد تورهای گردشگری نجومی می‌تواند بخش عمده‌ای از هزینه‌های جاری این مدل اقامتگاه‌های روستایی حتی در مناطق حاشیه‌ای کویری و بیابانی یا دورافتاده را تأمین کند. گردشگران با حضور مداوم در این مناطق، زمینه‌ساز بهبود اقتصادی و اجتماعی روستاها خواهند بود و به تدریج، امکانات رفاهی و زیرساختی در این مناطق بهبود خواهد یافت.

تیمار در ادامه گفت‌وگو با رسانه خبری تحلیلی نوآوری گردشگری تورینوفا عنوان کرد روی دیگر سکه این توسعه گردشگری روستایی و مناطق کم‌ترشناخته‌شده و بکر، این است که پس از مدتی که این مقاصد بکر که توسط افراد متخصص در زمینه نجوم معرفی شدند و به محبوبیت رسیدند، گرفتار ورود و فعالیت پرسروصدای افراد سودجو و فرصت‌طلب با برگزاری تورهای غیراستاندارد و غیرمسئولانه می‌شوند. این افراد، بدون توجه به اصول پایش و حفظ محیط‌زیست، برنامه‌هایی را صرفاً برای سرگرمی و سود مالی طراحی می‌کنند و این مقاصد را به تفرجگاه‌هایی لوکس و پرهزینه تبدیل می‌کنند. تورهای این‌چنینی که بر پایه استانداردهای ضعیف و اهداف کوتاه‌مدت طراحی شده‌اند، طول عمرْ بازار و محبوبیت کوتاه مدتی نیز دارند. این دست برنامه‌های گردشگری در طول زمان، نه تنها کمکی به رونق پایدار گردشگری نمی‌کنند، بلکه باعث تخریب محیط طبیعی و کاهش جذابیت این مقاصد می‌شوند. این امر در نهایت می‌تواند به آفتی برای توسعه پایدار این مناطق بکر تبدیل شود.

برای جلوگیری از این مشکل، نظارت دقیق و استانداردسازی برنامه‌های گردشگری در این مناطق ضروری است. اگر تورها به درستی مدیریت و برنامه‌ریزی شوند، می‌توانند به حفظ زیبایی‌های طبیعی این مقاصد کمک کرده و تجربه‌ای غنی و آموزنده برای گردشگران فراهم کنند، در حالی که همزمان از تخریب محیط زیست و آسیب به زیرساخت‌های محلی جلوگیری می‌شود.

نجوم در خدمت توسعه گردشگری پایدار

گردشگری نجومی عامل زنده‌ماندن برخی روستاهای فراموش‌شده و دورافتاده باشد و حتی زمینه‌ساز مهاجرت معکوس به این روستاها است. به گفته تیمار روستای 1800 ساله عشین در حاشیه کویر مرکزی ایران در نزدیکی شهر انارک شاید بهترین شاهد این مدعا باشد. این روستا که تا چند سال پیش تنها یک سکنه دائم داشت و مابقی بومیان آن به صورت دوره‌ای به روستا رفت‌وآمد داشتند، با حمایت سازمان میراث فرهنگی مرمت و نوسازی شد و با تاسیس دو اقامتگاه جدید، به مقصدی برای گردشگران نجومی در مسیر کویر مرکزی ایران تبدیل شده است. در طی سال‌های اخیر این رفت‌وآمد منظم گردشگران نجومی تاثیر مستقیم و بسیار زیادی بر توسعه زیرساخت های روستای عشین داشته‌است.

تأسیس مراکز آموزش نجوم و رصد در روستاها به دلیل محدودیت‌های مالی آنچنان عملیاتی نیست. اما به عقیده تیمار می‌توان روستاهای حاشیه‌ای مناطق کویری و بیابانی که از شرایط رفاهی اولیه مناسبی برخوردارند و به عنوان یک مقصد نجومی هم شرایط لازم را دارند شناسایی کرد. چنین روستاهایی غالبا به عنوان یک مقصد نزدیک برای عموم افراد جامعه نیز شناخته می‌شوند که بتوان حتی با خانوده و بدون تور تخصصی گردشگری به آن سفر کرد. با آموزش بومیان این روستاها، می‌توان کارشناسان نجومی مبتدی تربیت کرد که گردشگران را با مبانی اولیه نجوم و کار با تلسکوپ آشنا کنند. این امر می‌تواند نقش بسزایی در توسعه گردشگری پایدار این مناطق داشته باشد. روستای خنج در نزدیکی خوروبیابانک، روستای رادکان در نزدیکی چناران و شهر سه‌قلعه را می‌توان به به‌عنوان مقاصدی ایده‌آل و مشهور در سراسر کشور برای این منظور معرفی کرد.

توسعه گردشگری نجومی در ایران، به‌ویژه در مناطق کویری و بیابانی، نه‌تنها به ارتقای زیرساخت‌های محلی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به توسعه پایدار این مناطق نیز بینجامد. با توحه به اینکه تب و تاب سفرهای با محوریت گردشگری آسمان تاریک یا DarkAstrotourism در ایران روزبه‌روز رو به افزایش است، می‌بایست رسانه‌ها و فعالان گردشگری در فضای مجازی با آکاهی‌بخشی به مخاطبان، آنان را با افراد متخصص و حرفه‌ای این حوزه آشنا کنند تا در دام افراد سودجود و منفعت‌طلب و کارنابلد گرفتار نشوند زیرا نتیجه آن تنها بدنامی و بدبینی عامه مردم نسبت به گردشگری نجومی و آسمان شب است.