جواد فیاض/ تورینوفا |

مشارکت حفاظت محیط‌زیست، کلید حیات
حفاظت از محیط زیست به‌عنوان یکی از چالش‌های جهانی در قرن بیست و یکم، توجه ویژه‌ای را به خود جلب
کرده است. ایران، با برخورداری از تنوع زیستی گسترده، از کوهستان‌های البرز و زاگرس گرفته تا کویرهای
گسترده و جنگل‌های هیرکانی، میزبان زیستگاه‌های طبیعی باارزشی است که نیازمند حفاظت و مدیریت پایدار
هستند. تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب، آلودگی هوا و تخریب زیستگاه‌های طبیعی از جمله تهدیداتی هستند که این منابع را در معرض خطر قرار داده‌اند. در این راستا، برنامه‌های مشارکتی حفاظت محیط زیست به‌عنوان یکی از رویکردهای موثر برای حفظ منابع طبیعی و مشارکت جوامع محلی در این فرآیند معرفی شده‌اند.
چالش زیستی و اهمیت جامعه
ایران به‌عنوان یک کشور پهناور و با اقلیم‌های متنوع، با مجموعه‌ای از چالش‌های محیط زیستی روبه‌رو است.کاهش منابع آب به دلیل تغییرات اقلیمی و مدیریت نامناسب منابع، تخریب جنگل‌ها و مراتع، فرسایش خاک، کاهش تنوع زیستی و آلودگی هوا از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی کشور به‌شمار می‌روند. این چالش‌ها علاوه بر تهدید منابع طبیعی، زندگی و معیشت میلیون‌ها نفر از مردم ایران، به‌ویژه ساکنان مناطق روستایی و عشایری که به طور مستقیم وابسته به محیط زیست هستند، تحت تاثیر قرار می‌دهد.
یکی از رویکردهای موفق در حفاظت از محیط زیست، جلب مشارکت جوامع محلی و عامه مردم در برنامه‌های حفاظتی است. مشارکت مردمی به این معناست که افراد جامعه، نه تنها به‌عنوان بهره‌برداران از منابع طبیعی، بلکه به‌عنوان محافظان و مدیران این منابع عمل کنند. این مشارکت می‌تواند شامل فعالیت‌های آگاهی‌بخشی، مشارکت در پروژه‌های حفاظتی، حمایت از طرح‌های بازسازی اکوسیستم‌ها و حتی ایجاد و مدیریت مناطق حفاظت‌شده باشد.
برنامه‌ریزی اصولی
در ایران، تجربه‌های مختلفی از جلب مشارکت مردمی در برنامه‌های حفاظت محیط زیست وجود دارد که هر یک از آنها، با رویکردهای متفاوت، تلاش می‌کنند تا با ایجاد تعامل میان جوامع محلی، دولت و نهادهای غیردولتی، به حفاظت بهتر از منابع طبیعی کمک کنند. در ادامه نیز به بررسی مختصر برخی از این برنامه‌های عمومی مشارکت حفاظت محیط‌زیست می‌پردازیم:
1- پروژه حفاظت از پلنگ ایرانی در پارک ملی گلستان
پارک ملی گلستان یکی از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده ایران است که میزبان گونه‌های مختلفی از جمله پلنگ ایرانی، گونه‌ای در خطر انقراض است. برنامه‌های مشارکتی در این پارک با هدف حفاظت از پلنگ ایرانی و کاهش تعارضات بین انسان و حیات‌وحش انجام می‌شود. یکی از اقدامات مهم در این راستا، آموزش جوامع محلی در زمینه کاهش برخوردهای تصادفی با پلنگ‌ها و نحوه مدیریت تعارضات است. همچنین، با همکاری NGO‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و مردم محلی، نظارت بر مناطق زیستی این گونه ارزشمند تقویت شده و تلاش‌هایی برای بازسازی زیستگاه‌های تخریب‌شده صورت گرفته است

2- پروژه‌های حفاظت از منابع آب در استان سیستان و بلوچستان
کمبود آب در استان سیستان و بلوچستان یکی از جدی‌ترین مشکلات محیط زیستی و اجتماعی است. پروژه‌های حفاظت از منابع آب در این منطقه، با مشارکت گسترده جوامع محلی اجرا می‌شود. یکی از این پروژه‌ها، مدیریت پایدار قنات‌ها و چاه‌های آب سنتی است که نقش حیاتی در تامین آب مردم محلی دارد. از طریق آموزش و مشارکت مردم، این پروژه‌ها به ترمیم و حفظ قنات‌ها کمک کرده و استفاده بهینه از منابع آب را ترویج می‌دهند. این طرح‌ها علاوه بر حفظ منابع آب، به افزایش آگاهی مردم در زمینه مصرف بهینه آب و نقش حفاظت از منابع طبیعی در معیشت پایدار نیز منجر شده‌اند.

3- کمپین‌های پاکسازی سواحل و جنگل‌ها

کمپین‌های پاکسازی یکی از برنامه‌های مشارکتی محبوب در ایران هستند که به طور گسترده در سواحل شمال و جنوب و جنگل‌های کشور برگزار می‌شود. این کمپین‌ها، اغلب توسط سازمان‌های محیط زیستی غیردولتی و با مشارکت مردم محلی و گردشگران اجرا می‌شوند. در این برنامه‌ها، داوطلبان به پاکسازی زباله‌ها از مناطق طبیعی پرداخته و همزمان با افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت حفاظت از محیط زیست، تلاش می‌کنند تا به حفظ زیبایی و سلامت این مناطق کمک کنند. برای مثال، کمپین «پاکسازی سواحل خزر» که هر ساله برگزار می‌شود، توانسته است توجه بسیاری از مردم، به‌ویژه گردشگران را به اهمیت عدم رهاسازی زباله در محیط‌های طبیعی جلب کند و نقش مهمی در کاهش آلودگی در این منطقه داشته باشد.

4- پروژه‌های احیای جنگل‌های هیرکانی
جنگل‌های هیرکانی که در شمال ایران و حاشیه دریای خزر واقع شده‌اند، یکی از قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین اکوسیستم‌های جنگلی دنیا به شمار می‌روند. این جنگل‌ها با وجود اهمیت اکولوژیکی بالا، تحت فشارهای متعددی مانند قطع درختان، تغییر کاربری اراضی و آتش‌سوزی‌های جنگلی قرار دارند. در سال‌های اخیر، پروژه‌های متعددی برای احیای این جنگل‌ها و حفاظت از آنها آغاز شده است که بسیاری از این برنامه‌ها با مشارکت جوامع محلی و سازمان‌های غیردولتی انجام می‌شود. یکی از اقدامات موفق در این زمینه، آموزش کشاورزان و جوامع محلی در زمینه جنگل‌داری پایدار و کاهش استفاده از منابع جنگلی برای سوخت است. این برنامه‌ها علاوه بر کاهش فشار بر جنگل‌های هیرکانی، توانسته‌اند به ایجاد الگوهای پایدار معیشتی برای مردم محلی نیز کمک کنند.

سمن زیستی
سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن) و یا سازمان‌های غیردولتی (NGOs) در ایران نقش مهمی در جلب مشارکت مردم در حفاظت از محیط زیست ایفا می‌کنند. این سازمان‌ها با اجرای پروژه‌های حفاظتی، آموزشی و آگاهی‌بخشی، تلاش می‌کنند تا مردم را به نقش فعال‌تری در حفاظت از منابع طبیعی ترغیب کنند. این سازمان‌ها از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی، کمپین‌های پاکسازی و پروژه‌های حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض، نقش فعالی در جلب مشارکت مردمی دارند و اغلب با همکاری سازمان‌های دولتی و نهادهای بین‌المللی پروژه‌های حفاظتی را اجرا می‌کنند و توانسته‌اند تاثیرات مثبتی در برخی از مناطق حفاظت‌شده کشور داشته باشند.
سرعت‌گیر حمایتی
اگرچه برنامه‌های مشارکتی حفاظت محیط زیست در ایران تاثیرات مثبتی داشته‌اند، اما با چالش‌هایی نیز روبه‌رو هستند.یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، کمبود منابع مالی و حمایتی است که می‌تواند مانع از گسترش و موفقیت بیشتر این برنامه‌ها شود. همچنین، نبود هماهنگی کافی بین نهادهای دولتی و سازمان‌های غیردولتی، و عدم اجرای صحیح قوانین محیط زیستی از دیگر چالش‌های مهم در این حوزه به‌شمار می‌رود. علاوه بر این، آگاهی عمومی نسبت به اهمیت حفاظت از محیط زیست هنوز به اندازه کافی بالا نیست و نیاز به تلاش‌های بیشتری در زمینه آموزش و آگاهی‌بخشی وجود دارد. مشارکت مردم در برنامه‌های حفاظت از محیط زیست در ایران به‌عنوان یکی از راهکارهای موثر برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی کشور شناخته می‌شود. با جلب مشارکت جوامع محلی و حمایت از سازمان‌های غیردولتی، می‌توان به حفاظت بهتر از منابع طبیعی و ایجاد تعادل میان نیازهای معیشتی مردم و حفظ محیط زیست کمک کرد. اگرچه چالش‌هایی همچنان وجود دارد، اما تجربه‌های موفق در این زمینه نشان می‌دهد که مشارکت مردمی می‌تواند نقش کلیدی در حفاظت از محیط زیست ایفا کند و به بهبود وضعیت زیست‌محیطی ایران منجر شود.