گفت و گو با محمدجواد ترابی ، روزنامه نگار

جواد فیاض/ تورینوفا | گردشگری نجومی، شاخه‌ای از گردشگری علمی است که به مشاهده و تجربه پدیده‌های نجومی می‌پردازد. این نوع گردشگری که ترکیبی از علم و لذت سفر است، فرصتی بی‌نظیر برای تماشای زیبایی‌های آسمان شب و آشنایی با علم نجوم فراهم می‌کند. در ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی و تنوع طبیعی، امکان توسعه این نوع گردشگری وجود دارد. . در گفت‌وگویی مفصل با محمدجواد ترابی در رسانه خبری تحلیلی نوآوری گردشگری تورینوفا به بررسی وضعیت فعلی گردشگری نجومی در ایران، تاریخچه آن، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو و نقش دولت و سرمایه‌گذاران در توسعه این صنعت پرداخته‌ایم. محمدجواد ترابی، روزنامه‌نگار علم و سردبیر سابق مجله‌های نجوم و دانشمند که اکنون به عنوان هماهنگ‌کننده دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی در ایران فعالیت می‌کند به عنوان یک فعال گردشگری نجومی، تورهای بین‌المللی بازدید از رصدخانه‌های بزرگ جهان و رصد پدیده‌های نجومی در کشورهای مختلف از جمله روسیه و شیلی را برگزار می‌کند. ترابی با سابقه طولانی خود در این زمینه، تجربه‌های ارزشمندی از این نوع گردشگری در داخل و خارج از کشور دارد.

سخت و سنتی

ترابی معتقد است نوآوری در گردشگری ایران هنوز به سطح مطلوبی نرسیده است. به گفته وی وقتی حرف از نوآوری در گردشگری می‌شود، اول از همه باید ببینیم تا چقدر گزینه‌های انتخابی مختلف و متفاوتی در دسترس افراد قرار دارد. در جال حاضر در صنعت گردشگری ما نهایتاً افراد این امکان را دارند که صرفا رزرو هتل یا بلیت سفر خود را انجام دهند. اما وقتی به بازار بین‌المللی نگاه می‌کنید، می‌بینید که امکانات و بسترهای زیادی وجود دارد که به صورت پیش‌فرض در اختیار همه قرار دارد اما در ایران، سیستم رزرواسیون ما همچنان به صورت سنتی عمل می‌کند. ترابی به تفاوت‌های موجود در سیستم‌های رزواسیون ایران و کشورهای دیگر اشاره می‌کند و می‌افزاید:  مثلاً حتی در پروازهای ارزان‌قیمت در سراسر دنیا، یک پنل در اختیار کاربر قرار دارد که می‌تواند انتخاب کند چه ساعتی غذا یا میان‌وعده داشته باشد. اما در ایران، شما یا باید با پذیرایی و امکانات سفر کنید یا بدون پذیرایی که ساده‌ترین مثال و نمونه از سیستم سنتی ماست. وی تأکید می‌کند که در حال حاضر شبکه رزواسیون ایران توانمندی‌های لازم را برای ارائه این نوع خدمات متنوع ندارد و این مسئله حتی در برنامه‌های بلندمدت و پیچیده‌تر نیز به چشم می‌خورد. او می‌گوید: فرض کنید یک نفر می‌خواهد یک تور طولانی‌مدت 20 یا 30 روزه را برنامه‌ریزی  که شامل سفر به مکان‌های مختلف با وسایل حمل‌ونقل متفاوت مانند کشتی و قطار استب. برنامه‌ریزی اصولی این چنین برنامه‌های تقریباً در شرایط فعلی ایران غیرممکن است، البته که سایه تحریم‌ها هم روی این مسئله افتاده است و تاثیرات منفی زیادی بر آن دارد.

گردشگری نجومی در ایران

ترابی در ادامه گفت‌وگو با تورینوفا عنوان کرد سابقه رصد در ایران به حدود سه دهه پیش، یعنی اوایل دهه 70 برمی‌گردد. زمانی که انجمن‌های دانشجویی و گروه‌های نجومی سراسر کشور شروع به برنامه‌ریزی برای رصد در مناطقی کردند که به دور از آلودگی نوری بودند و رفته‌رفته در دهه 80، این فعالیت‌ها به اوج خود رسید. ترابی در این باره می‌گوید: افرادی که در آن سال‌ها برنامه‌ریزی رصدها را انجام می‌دادند، از جمله خود من در دانشگاه امیرکبیر، در آن زمان سواد گردشگری نداشتیم. بعدها به واسطه ایجاد ارتباطات جهانی و آشتی دو طرفه بین جامعه جهانی نجوم و جامعه گردشگری، تحولی در گردشگری نجومی به وجود آمد تا گردشگران بتوانند در کنار بازدید از جاذبه‌های گردشگری یک منطقه از زیبایی‌های تماشای آسمان شب آن نیز بهره‌مند شوند. وی ادامه می‌دهد: به طور کلی رونق گردشگری سبب شد در بسیاری از نقاط ایران، خانه‌های بوم‌گردی‌ها تأسیس شوند و از طرفی معرفی و ورود مفهوم گردشگری نجومی به فرهنگ گردشگری کشور نیز مسئله مبارزه با آلودگی نوری را به یکی از اهداف بومگردی‌ها تبدیل کرد. به عنوان مثال صاحبان این مجموعه‌های اقامتی دریافتند که اگر بخواهند منافع مالی و مسافر بیشتری داشته باشند، نباید اجازه دهند که آلودگی نوری در آن منطقه توسعه یابد.

تأثیر فراگیری گردشگری نجومی بر ترویج علم

ترابی معتقد است که گردشگری نجومی یک مسئله بسیار تخصصی است که مانند یک تیغ دو لبه، می‌تواند تأثیرات مثبت و منفی بر ترویج علم داشته باشد. وی تأکید می‌کند که یک راهنمای گردشگری می‌تواند کلاس‌های نجومی را بگذراند و تا حدودی با آسمان آشنا شود، اما یک رصدگر حرفه‌ای لزوماً نمی‌تواند راهنمای گردشگری خوبی باشد. راهنما باید تجربه بسیار بالایی داشته‌باشد تا بتواند خدمات مناسبی را در زمان مناسب به افراد بدهد تا تجربه زیستی خوبی داشته باشند. مثلاً نباید افراد احساس کم‌آبی کنند یا در معرض خطر قرار بگیرند چون برنامه‌های تخصصی شب‌خوابی در طبیعت نیاز به دانش تخصصی و حرفه‌ای دارد و این دانش باید توامان از سوی راهنما فراهم شود. به عقیده ترابی یکی از مثاله‌ای واضح و نمودهای ترویج علم در کشور همین رونق گردگشری نجومی است. اما الزاما هر فعالیتی که تحت این عنوان انجام می‌شود فعالیت ترویجی نیست زیرا برای اجرای چنین برنامه‌هایی باید دارای سطح بالایی از کیفیت و ظرافیت‌های پیچیده زیادی باشند.

وی در ادامه گفت‌وگو با تورینوفا با اشاره به پدیده خاص و پرطرفدار بارش شهابی عنوان می‌کند: بارش‌های شهابی پدیده‌هایی قابل‌پیش‌بینی و برنامه‌ریزی هستند اما به طور خاص تحت‌تاثیر حضور ماه در آسمان نیز قرار می‌گیرند. متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد هستیم که تورهای رصد بارش‌های شهابی از سوی شرکت‌های گردشگری تحت تبلیغات گسترده و سنگین قرار می‌گیرند.

گاهی با مضمون‌هایی مثل دیدن 100شهاب در یک ساعت و … صرفا به دنبال منافع مالی خود هستند. در صورتی که حضور ماه با فاز بالا تاثیر بسیار زیادی در کیفیت رصد و تعداد شهاب‌های قابل‌مشاهده در این پدیده نجومی دارد و ممکن است آسمان در آن موقع از سال به هیچ‌وجه برای رصد بارش شهابی مناسب نباشد. اما منافع اقتصادی برای خیلی از شرکت‌های گردشگری ایجاب می‌کنذ که چشم خود را بر روی این حقیقت‌ها ببندند در حالی که حتی آگاهی کامل و درستی از ماهیت این پدیده‌ها ندارند. در نتیجه گردگشران تحت تاثیر تبلیغات گسترده با این شرکت‌ها همراه می‌شود و گاهی ممکن است بدترین شرایط ممکن آسمان برای رصد بارش شهابی را تجربه کنند و با دیدن تعداد اندک و انگشت‌شماری شهاب واقعا مان کنند که بارش شهابی چیزی جز این نیست. نتیحه این رفتارها نیز سرخوردگی گردشگر و سرکوب‌شدن علاقه در حال شکل‌گیری وی به نجوم و رصد آسمان شب را به همراه خواهد داشت. از این رو برگزاری و برنامه‌ریزی تورهای رصد و نجومی می‌بایست با ظرافت‌های خاص خود را داشته‌باشد.

مقصد رزرونشدنی

به عقیده ترابی برای انجام هر گونه فعالیت تروجی در حوزه گردشگری نجومی می‌بایست فرد گردشگر بدون‌اغراق در جریان تمامی اطلاعات لازم قرار گیرد. به عنوان مثال اگر گردشگری تا کنون تجربه تماشای اجرام آسمانی با تلسکوپ را نداشته، باید به وی گفته شود چیزی که از پشت دریچه تلسکوپ میبیند، کاملا و به طور اساسی با تصاویری که سوی ناسا و به واسطه تلسکوپ‌های فضایی مانند هابل و جیمز وب منتشر می‌شود، متفاوت است. افراد به واسطه اشتفاده از شبکه‌های اجتماعی تصور می‌کنند که تصویر خروجی یک تلسکوپ معمولی نیز باید تصویری فوق‌العاده شفاف و رنگی و با جزئیات باشد در صورتی که تجربه رصد با تلسکوپ های آماتوری به این گونه است که صرفا می‌توان یک تصویر سیاه و سفید با جزئیات مختصر را مشاهده کرد. اما اگر همین موضوع به گردشگر اطلاع داده شود مثلا هنگامی که از پشت تلسکوپ آماتوری حلقه‌های سیاره زحل را با چشم خود می‌ببیند، شوقی در وی ایجاد می‌شود که بسیار تاثیرگذار و عمیق است.

ترابی در ادامه اشاره می‌کند که میزان برآورده‌شدن توقعات ایجادشده برای فرد گردشگر در طی یک شب رصدی، بااهمیت‌ترین و مهم‌ترین عامل تاثیرگذاری فعالیت‌های تروجی است. وی از تجربه خود در برگزاری تورهای سنگین رصد شفق قطبی در نزدیکی شمالگان در شمال کشور روسیه می‌گوید: ما در ابتدای کار همیشه این موضوع را با مخاطبان خود در میان می‌گذاریم که همه چیز را می‌توان رزور کرد به جز آسمان. هواپیما، هتل، قطار، ماشین بین شهری و … همه اینها را به هر طریقی می‌توان از قبل هماهنگ و رزرو کرد ولی آسمان را هیچ‌وقت و هیچ‌کس نمی‌تواند رزرو کند. ممکن است شما در شرایطی که ماه در آسمان نیست، ابر در آسمان نیست، در مدار قطبی شمالگان حضور داشته باشید؛ اما در آن زمان خورشید فعالیت خاصی نداشته و طوفان خورشیدی مناسبی اتفاق نیوفتاده باشد که بتواند منجر به ایجاد شفق قطبی چشم‌نوازی شود. طرح این موضوع به این دلیل است که برخی گردشگران هزینه‌های سنگینی متقبل می‌شوند که بتوانند شفق قطبی ببیند و از طرفی اعتماد و توقع زیادی هم از طرف شرکت گردشگری در راستای موفقیت و قطعی‌بودن مشاهده شفق قطبی در شخص ایجاد می‌شود، در صورتی که هیچ کسی نمی‌تواند آسمان را رزرو کند و عدم‌موفقیت در چنین برنامه‌های سنگینی فقط سبب سرخوردگی و احساس شکست در گردشگر می‌شود. به همین دلیل است که بیان واقعیت‌ها و توجیه گردگشران از این بابت که در طی یک شب رصدی تخصصی چه در داخل و چه در خارج از کشور با چه شرایطی ممکن است مواجه‌شوند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و به نوعی اعتباربخش برنامه‌های ترویجی نجوم است.

دولت مروج

ترابی در انتهای گفت‌وگوی خود با رسانه خبری تحلیلی نوآوری گردشگری توینوفا عنوان کرد که بازار گردشگری به خودی خود سرمایه‌گذار را به سمت سرمایه‌گذاری مناسب می‌کشاند. او به تجربه خود در ژاپن اشاره می‌کند و می‌گوید: در سال 2018، کنفرانسی با عنوان ارتباط نجوم با مردم برگزار شد که نمایندگان کشورهای مختلف به معرفی ابزارها و فعالیت‌های خود در زمینه گردشگری با تمرکز بر گردشگری نجومی پرداختند. در طی این کنفرانس عنوان شد که تعداد تلسکوپ‌های بالای یک متر در ژاپن بالای 200 عدد است در حالی که پس از گذشت 6 سال از آن زمان در ایران فقط یک نمونه مشابه داریم که آن هم تلسکوپ رصدخانه ملی است که صرفا فقط در اختیار پژوهشگران قراردارد.

وی به تلاش‌های دولت ژاپن در قرار دادن تلسکوپ‌های بزرگ در اختیار عموم مردم اشاره می‌کند و می‌افزاید: با وجود اینکه تلسکوپ‌های بزرگ برای رصد مستقیم با چشم طراحی نشده‌اند اما دولت ژاپن با قراردادن ابزارهایی رصدی مخصوص و متصل به این تلسکوپ‌های بزرگ در ساعات اولیه شب برای عموم مردم، حتی با وجود این ریسک که ممکن است ساعات طلایی مطالعه آسمان برای پژوهشگران از بین برود، این تجربه خاص رسد اسمان با ابزار حرفه‌ای و تخصص را به مردم ارائه می‌دهدو در نتیجه این دست فعالیت‌ها سبب می‌شود مردم به اهمیت سرمایه‌گذاری در این زمینه پی ببرند. به گفته ترابی در سراسر ژاپن چه سیاست‌مداران و چه سرمایه‌گذاران می‌دانند اگر خواهان توجه مردم و حذب مخاطب هستند، می‌بایست رصدخانه مجهز و ابزار و تجیزات مدرنی در اختیار داشته‌باشند و حتی بعضا برخی هتل‌های ژاپن دارای رصدخانه و تلسکوپ‌هایی هستند که برای مقاصد پژوهشی نیز مورد استفاده است.

ترابی به نقش دولت در ایجاد تعامل بین دنیای علم و صنعت گردشگری اشاره می‌کند و می‌گوید: این تعامل چند سویه بین دنیای علم، صنعت، رسانه و دولت است که می‌تواند به تبلیغات برای دعوت مردم و ایجاد علاقه به استفاده از این تجهیزات و امکانات کمک کند. اما ما در ایران چنین تعاملی را به صورت گسترده مشاهده نمی‌کنیم. اگر هم چنین شرایطی در ایران داشته باشیم، شکلی بسیار غیرحرفه‌ای و غیرکاربردی دارد. وی در ادامه یکی از این موارد اشاره و بیان می‌کند: در قسمتی از اتوبان تهران کرج که به جرئت می‌توان گفت از شلوغ‌ترین محورهای مواصلاتی کشور با بالاترین میزان روشنایی معابر است، در فاصله 5متری از کنار حاشیه این اتوبان، یک رصدخانه ساخته شده است. آیا هیچ توجیهی برای ساخت یک رصدخانه در کنار حاشیه اتوبان وجود داشته‌است!؟ قطعا خیر و از پشت پرده آن هم بی خبریم. اما تصور کنید که همین تجهیرات در یک روستا در حوالی کرج با آسمانی تاریک و به دور از آلودگی نوری، بدون اینکه حالت نمایشی یا خودنمایی به خود بگیرد، تا چه‌قدر می‌تواند منبع درآمد برای مردم محلی باشد.

به عقیده ترابی رفته‌رفته این فهم در کشور در حال شکل‌گیری است و فضای استارتاپی ایران نیز ظرفیت این را دارد که نسبت به این اتفاق هوشمندانه فرصت‌شناسی کند، زیرا ایران تنها کشوری در خاورمیانه است که با توجه به شرایط علمی‌اش می‌تواند از آسمان گسترده این عرض جغرافیایی بهره‌مند شود.